Wanneer elektrische motoren definitief hun intrede hadden gedaan in de techniek van de mechanische rekenmachine, leidde dat al snel tot steeds meer automatische en half-automatische functies. Je werd immers niet meer moe van het eindeloze draaien aan de hendel.
Dit ging van het automatisch afwerken van de deelproducten van een vermenigvuldiging, tot volledig automatische vermenigvuldiging met voorinstelling van beide factoren. Bij de zogenaamde “stop-deling”, stopt de motor nadat de machine een correctie maakt wanneer de rest onder nul duikt, en de gebruiker moet vervolgens zelf de wagen verplaatsen. Ook volledig automatische deling is mogelijk, al dan niet via een tijdbesparend algoritme.
Het summum van deze ontwikkelingen was wel de Friden wortelautomaat, die door een ingenieus algoritme volledig zelfstandig en automatisch een worteltrekking kon uitvoeren op een vooringesteld getal.
s/n 10300, Glashütte, Duitsland, ca. 1915
Eerste Leibniz-cilinder machine met toetsenbord van het merk Archimedes. Het toetsenbord maakt het gebruik van de machine voor het maken van sommen veel eenvoudiger, met schuifinstelling is dat allesbehalve praktisch. Deze machine is ook het eerste model met overdracht van de tientallen in het omwentelingsregister, vandaar ook de twee omstelhendels links van het toetsenbord. De machine werd later geëlektrificeerd en geautomatiseerd als de DEaD (Model D, Elektrisch, automatische Division). Het Duitstalige marketing departement van Archimedes begreep de dreiging niet die van die naam uitging…
Collectie: C. Vande Velde
s/n 15002, Glashütte, Duitsland, ca. 1935
De grootste en meest geautomatiseerde machine in het Archimedes gamma – twee resultaatregisters, ingave van vermenigvuldigtal en vermenigvuldiger op hetzelfde toetsenbord, en automatische deling. Eigenlijk heeft deze machine van 22 kg precies dezelfde functionaliteit als een eenvoudig elektronisch zakrekenmachientje vandaag, tot de manier waarop de opgave wordt ingegeven toe! Je kan de machine hier in actie zien.
Collectie: C. Vande Velde
s/n 15914, St. Georgen, Duitsland, ca. 1951
Design en ergonomie werden eveneens een belangrijk verkoopsargument – door de integratie van de bedieningselementen in de voorste rand van de machine en de rechtopstaande, naar de gebruiker toegekeerde registers was de Badenia TE16 makkelijk te gebruiken en waren de resultaten makkelijk af te lezen. Deze machine heeft slechts halfautomatische vermenigvuldiging, die positie per positie wordt afgewerkt. Ze werd in Stuttgart verkocht door Max Zetzsche, en getuige het plaatje op de wagen gebruikt door het “High Command for Occupied Germany” – van 1949 tot 1955 het regulerings- en controleorgaan voor de ontwikkeling van de nieuw opgerichte federale republiek Duitsland (West-Duitsland).
Collectie: C. Vande Velde
s/n ?, San Leandro, CA, U.S.A., ca. 1952
Dit is één van de drie machines in het Friden gamma die beschikten over automatische worteltrekking via een gemodificeerd Toepler algoritme, waarbij het ingestelde getal eerst met vijf werd vermenigvuldigd, en er vervolgens oneven veelvouden van 5 worden afgetrokken. Voor het precieze algoritme, zie https://www.hpmuseum.org/root.htm.
Verder heeft de machine voorinstelling van de vermenigvuldiger over een apart toetsenbord aan de linkerkant van de machine, en volautomatische deling. Er zijn echter twee toetsen om de deling uit te voeren – de reden daarvoor is een patent van een concurrent die de “deling met één toets” had gepatenteerd. Daardoor was de juridische dienst van Friden voldoende verontrust om er op te staan dat er twéé toetsen moesten zijn om een deling uit te voeren, zodat een patentinbreuk werd vermeden.
Collectie: C. Vande Velde
s/n 353448, BLIKMAN & SARTORIUS, FACIT Åtvidaberg, Zweden, 1954
Deze elektrisch aangedreven rekenmachine kan automatisch delen en vermenigvuldigen. Dit model zet ook elektrisch de registers op nul. Dit is de enige penwielmachine in deze sectie van de tentoonstelling. De naam Blikman & Sartorius verwijst naar een bekende groothandel in kantoorartikelen, -meubelen en -machines in Amsterdam. We zien hier ook de typische opstelling met tien toetsen die toelaten de machine met één hand te bedienen.
Collectie: E. Smet (item 267)
s/n B104197, Amsterdam, Nederland, ca. 1958
Amerikaanse Leibniz-cilinder machine, geassembleerd in Nederland. Ook hier zien we verregaande automatisatie, met volledige voorinstelling van vermenigvuldigingsfactoren, automatisch delen, en zelfs automatisch kwadrateren om makkelijk statistische berekeningen te kunnen doen. Wat daarbij ook helpt is het tweede omwentelingsregister in de wagen, tabulatie en gemotoriseerde nulstelling van de registers.
Collectie: C. Vande Velde
ca. 1952, resp. 1941
Twee verschillende benaderingen van hetzelfde probleem worden hier geïllustreerd: Friden bouwt een volautomatische machine die (mits je weet op welke knoppen te drukken) helemaal automatisch een worteltrekking doet. Monroe schrijft een gedetailleerde handleiding met het algoritme zodat de gebruiker het zelf kan uitvoeren!
Collectie: C. Vande Velde
Stilistisch prachtig is deze Olympia machine, die dezelfde beeldtaal en kleurenschema hanteert als het hele gamma Olympia rekenmachines uit de jaren ‘60. Ook hier zien we de duidelijke evolutie naar ingave over een tientoetsen- in plaats van een volledig toetsenbord, en tal van geïntegreerde automatische reken- en transferfuncties. Deze machine werkt volgens het pendelwiel-principe, dat dus verschilt van de meeste andere mechanische rekenmachines.
Collectie: C. Vande Velde
Er zijn door de Expertisecel technologisch, wetenschappelijk en industrieel erfgoed (ETWIE) van een aantal verzamelaars in Vlaanderen ook korte introductiefilmpjes gemaakt over belangrijke stukken in hun verzameling - Cris Vande Velde legt uit over de Archimedes GEMRZ
Alle rechten: ETWIE
