De firma Master met hoofdzetel in Brussel en de productie in Luik, wordt wel eens omschreven als de enige Belgische producent van mechanische (zak-)rekenmachines. Dit is een correcte bewering, zeker als men zich beperkt tot de rekenmachines van het type “slide adder”, en de vrij onbekende “Mads” evenals de didactische “Controleur des Calculs” van Fernand Platiau buiten beschouwing laat. De Belgische opteller met schuifjes van de firma Master werd in verschillende varianten en onder verschillende namen op de markt gebracht: Business, Master, Belga Novic, Efficience, All, Sirius en DA 702.
De werking van al deze toestellen berustte steeds op hetzelfde principe, nl. dat van de Amerikaan G.B. Fowler zoals in de brochure van de Business ook vermeld wordt (patent 1890). De uitvoering van de uiteenlopende modellen was daarentegen wel verschillend en evolueerde ook enigszins in de tijd.
Wanneer men vandaag in Mechelen in de Generaal de Wittelaan voor de fabriek van Continental Automotive Benelux staat, verwacht men niet dat hier iets meer dan vijftig jaar geleden mechanische rekenmachines van het merk Friden Singer werden geproduceerd. De hier aanwezige kennis op het vlak van fijnmechanica was zeker een pluspunt in 1971 voor de firma Alfred Teves (in 1998 overgenomen door Continental Automotive Benelux) om hier o.a. een productie van remsystemen voor de automobielsector uit te bouwen. Van 1962 tot 1971 echter was Friden Mechelen N.V. vooral actief in de productie van mechanische rekenmachines. Naast het model 1217 dat in de tentoonstelling staat, werden ook nog de modellen 211 en 213 gemaakt. In het personeelsblad van de firma uit 1967 is bovendien ook sprake van het 50.000ste geproduceerde toestel, spijtig genoeg zonder vermelding van modelspecificaties. Friden in Mechelen heeft ook een rol gespeeld in het ontwerp van kopieerapparaten (model 1070) en de productie van postmachines (model 9110/9232).
Tenslotte had ook de firma Robert Kling GmbH een Belgisch filiaal, de N.V. Kling in Wervik. Vooraleer de douane-unie een feit was, moest er BTW betaald worden op producten die uit andere EU-landen geïmporteerd werden. Daarom werden dikwijls halffabricaten ingevoerd, waarop dan minder belasting moest worden betaald, en die vervolgens in België werden afgewerkt – dat was onder andere ook vaak zo voor auto’s. Robert Kling GmbH in Wetzlar mocht na de tweede wereldoorlog niet opnieuw kogellagers produceren, en had zich dus in plaats daarvan op de rekenmachine business gestort. Vanaf 1958 verschoof het accent vooral naar drukkende optelmachines en kassa’s, en de heropstart van de lagerproductie leidde ertoe dat de eigen lijn “Rokli” penwielmachines niet verder ontwikkeld of verkocht werd. In plaats daarvan verdeelde men Schubert machines, en later ook de Joegoslavische Calcorex machines van TRS uit Zagreb. Zowel de Kling kassa’s als de Calcorex machines werden in Wervik gemonteerd, verdeeld en gerepareerd. Robert Kling GmbH schakelde na 1973 opnieuw helemaal over op de productie van kogellagers, en bestaat vandaag nog in Wetzlar verder als IBC Wälzlager. De N.V. Kling in Wervik ging in 1992 failliet.
Business, Master (Luik), 1926 … 1930
Elk van de negen schuifjes bij deze rekenhulp van de firma Master is gelagerd op twee kogeltjes om soepel te schuiven. Het op nul zetten van het register gebeurt met de hendel bovenaan.
Collectie: E. Smet (item 60)
Belga Novic, Master (Luik), vanaf 1931
Het op nul zetten van het register gebeurt met een tandwieloverbrenging en een terugstelveer. Bij dit model zijn de zijwanden niet meer in hout.
Collectie: E. Smet (item 234)
Master, Master (Luik), vanaf 1931
Op dit toestel zie je het typische hoofd met bliksem dat sterk doet denken aan de illustraties in de boeken van Kardan. Het op nul zetten van het register gebeurt met een zwengel.
Collectie: E. Smet (item 159)
Business (Brussel), 1956
Hankard was niet enkel producent van Master rekenmachines, maar eveneens uitgever en auteur van enkele boeken over zaken doen. Hiervoor gebruikte hij het pseudoniem Kardan.
Collectie: E. Smet (item 159 b)
Efficience, Master (Luik), vanaf 1932
Verwijst het hoofd met helm en vleugels naar de Griekse god Hermes? De behuizing is vervaardigd uit gegoten aluminium.
Collectie: E. Smet (item 340)
Master, Master (Luik), vanaf 1932
Vrijwel identiek aan 340. Op beide toestellen kon onderaan een hulpstuk (zgn. multipli) tussen de beide horizontale geleidingen geschoven worden om te vermenigvuldigen.
Collectie: E. Smet (item 94)
Master, Master (Luik), vanaf 1935
De multiscriptor werd gebruikt bij het vermenigvuldigen (houder links ontbreekt). De lampen (rood resp. groen) geven aan in welke zin men de pen moet verschuiven.
Collectie: E. Smet (item 353)
Master, Master (Luik), vanaf 1930
Deze houten batterijhouder is terug te vinden in de machines van Master met indicatorlampjes. Eén kabeltje is normaal verbonden met de pen en zorgt dat de juiste kring gesloten wordt in functie van de zone waar je een schuifje raakt. Brandt de linker lamp (normaal afgedekt met een rode folie), dan schuif je naar boven, bij de rechter (groene folie) naar beneden. Bij de beide DA 702 toestellen (items 248 en 341) is er maar één lampje en dat gaat branden als de pen naar boven moet verschoven worden.
Collectie: E. Smet (onderdeel van item 91)
DA 702, Master (Luik), ? 1958
De illustratie en tekst op de voorzijde verwijzen naar de wereldtentoonstelling van 1958 in Brussel. Het op nul zetten van het register gebeurt met de zwengel.
Collectie: E. Smet (item 83)
DA 702, Master (Luik), 1969
De multiscriptor bestaat uit twee banden resp. voor de vermenigvuldiger en het vermenigvuldigtal. Als de lamp brandt moet de pen naar boven schuiven.
Collectie: E. Smet (item 248)
Collectie: E. Smet (item 248 b)
DA 702, Master (Luik), ? 1969
Dit is dezelfde uitvoering als 248, maar dan op netspanning. Vermits een kentekenplaatje ontbreekt, kan het vermoeden niet bevestigd worden dat deze nog op 110 V werkt. Dit dient nog verder onderzocht.
Collectie: E. Smet (item 341)
Kling F330, N.V. Kling (Wervik), ca. 1965
Dit product van de Tsjechoslovaakse firma TRS is een typische late penwielmachine met één-handbediening, die behalve als “Kling”, ook verkocht werd onder het “Calcorex” label en als “Zagreb”. De machine heeft een aantal interessante features zoals de nulstelling voor beide registers in het midden van de wagen in plaats van aan de zijkanten. Zonder twijfel een effectieve fix voor de afbrekende hendels aan het uiteinde van de wagen als zo’n rekenmachine eens van de tafel viel! Zie ook de knaloranje TRS/Calcorex machine op pagina … Een nadeel is dat de onderdelen voor de penwielcilinder gemaakt zijn uit een spuitgegoten zinklegering. De metallurgie daarachter stond nog niet helemaal op punt en het resultaat is dat sommige van deze onderdelen op onvoorspelbare wijze na verloop van tientallen jaren uit elkaar brokkelen. Ook deze machine heeft dit probleem met de meest rechtse instelling. De garantie is jammer genoeg al een tijdje verlopen …
Collectie: C. Vande Velde
1217, Friden (Mechelen), 1967-1970
Of deze belofte al dan niet kon waargemaakt worden, blijkt niet direct uit de omvang van de zeer uitgebreide handleiding die men bij deze machine kreeg. Feit is dat Friden deze drukkende rekenmachine voor de vier hoofdbewerkingen (+, -, x, : ) en het automatisch kwadrateren op de markt bracht op het moment dat ze ook al (niet drukkende) elektronische machines verkochten. Dit staaltje van fijnmechanica werd uitsluitend in Mechelen geproduceerd! Niet verwonderlijk dat Continental Automotive Benelux op deze locatie vijftig jaar later nog steeds precisie componenten voor de automobielsector (elektronische stabiliteitscontrolesystemen) produceert. Let op het zgn. “visual check window” boven het toetsenbord, dat het mogelijk maakt om eerst je ingaven te controleren en te corrigeren voordat je deze verwerkt. Op 21 augustus 1970 liep de laatste “Printing Calculator” van Friden, model 1217 met serienummer 40310 van de productielijn.
Collectie: Continental Automotive Benelux (Mechelen)
