Penwielmachines maakten na hun introductie op de markt in 1892 al snel een hele evolutie door. We zien dat bepaalde functionaliteiten al snel onontbeerlijk worden, en dat andere features worden geïntroduceerd om aan de nadelen van de penwielmachine tegemoet te komen. Een bloemlezing houdt onder andere in: éénhand-bediening met verstellen van de wagen onder de bedieningshendel; een zogenaamde “kubeerinrichting” die toelaat het resultaat terug te stellen van het resultaatregister naar het instelregister, zodat er mee verder kan worden gerekend; creatieve manieren om de instelhendels niet te laten meebewegen, en later het verschijnen van toetsenborden op de machines (vooral Facit en later ook Everest, Olympia en Schubert); het invoeren van elektrische motoren, voor het eerst in 1911; extra geheugenregisters; en zelfs speciale inrichtingen om te rekenen met niet-decimale talstelsels, zoals het Engelse stelsel van munten, maten en gewichten.
Voor coordinatenrekening worden dubbelmachines ontworpen, zie bijvoorbeeld de Brunsviga D13Z1.
s/n 18301, Parijs, Frankrijk, ca. 1925
De Italiaan Taeggi-Piscicelli ontwierp en patenteerde deze elektrische versie van een penwielmachine in 1911. Het is in dit geval niet de wagen die mobiel is, maar de penwielcilinder zelf, binnenin de machine. De motor bevindt zich onder de afdekking links van de instelhendels, die op hun beurt via getande sectoren indirect de penwielinstelling aandrijven.
Collectie: C. Vande Velde
s/n S20-2421, Japan, ca. 1952
Miniaturisatie werd steeds belangrijker in de constructie van rekenmachines omwille van de prijs van grondstoffen en de verplaatsbaarheid van de machines. Deze Japanse machine van het merk Corona heeft een van de kleinst geconstrueerde penwielcilinders, en is ook emblematisch voor de naoorlogse industriële opgang van Japan.
Collectie: C. Vande Velde
s/n 3617, Alpina-Werk, Kaufbeuren, Duitsland, 1961
Nadat de Curta op de markt was gekomen, werden er nog een aantal “vestzakrekenmachines” ontworpen. Alpina, een schrijfmachinenfabrikant in Kaufbeuren, probeerde met de modernste fabricagemethoden een penwielmachine op de markt te brengen die slechts 550 g woog, vestzak-groot was en vooral een klassieke organisatie van de registers had, zodat ze recht konden worden afgelezen en niet cirkelvormig waren georganiseerd zoals bij de Curta. Op zich een fantastisch idee, en het zou ook een succes geworden zijn ware het niet dat bij de eerste serie van 4000 machines de gestanste onderdelen bramen vertoonden waardoor de machines haperden. Toen de problemen uiteindelijk verholpen waren, was de reputatie al spreekwoordelijk te paard vertrokken. Er werd later, rond 1969, nog een serie van 3000 machines gebouwd, maar toen was het al te laat.
Met de firma Alpina is het overigens goed afgelopen. In 1962 besloten ze om een dubbele Weber-carburator voor BMW auto’s te ontwikkelen en ook vandaag nog is Alpina de leverancier bij uitstek van snelle BMW-onderdelen.
Collectie: C. Vande Velde
s/n 490837, Japan, ca. 1968
Dit is een van de allerlaatste mechanische machines geproduceerd door de Tiger Calculating Company in Japan. Nieuwe productie-, ontwerp- en assemblagetechnieken moesten de productie goedkoper maken. In deze machine is niet enkel de behuizing, maar ook de penwielcilinder zelf volledig geconstrueerd uit spuitgegoten plastic. De machine is een stuk lichter dan zijn tijdgenoten en werkt nog steeds prima. Maar helaas, toen ze goed en wel op de markt kwam, was deze ontwikkeling al achterhaald door de opgang van elektronische rekenmachines.
Collectie: C. Vande Velde
s/n 52530, Duitsland, ca. 1912
Dat de lastig zichtbare instelling van veel penwielmachines een doorn in het oog was, bewijzen de vele ontwikkelingen van alternatieve systemen. Deze Orga machine heeft een lineaire instelling met schuivers vooraan de machine. Het was echter geen commercieel success.
Collectie: C. Vande Velde
s/n 01278, Wilhelmshaven, Duitsland, 1969
Toetsinstelling voor rekenmachines stond ook hoog op het verlanglijstje. Het Zweedse Facit was daarin pionier. Vanaf 1932 ontwikkelde het bedrijf zijn tientoetsen-penwielmachines die later ook werden gemotoriseerd (zie ook de Facit T, blz., en de Facit ESA, blz …). Ook andere fabrikanten, onder andere Schubert en Olympia, vonden laat in de geschiedenis van de mechanische rekenmachine dat de ergonomie van de tientoetsenmachines onontbeerlijk was geworden.
Collectie: C. Vande Velde
s/n 15664/15256, Zella-Mehlis, Duitsland, ca. 1934
Walther (de wapenfabrikant) begon in 1921 eveneens rekenmachines te bouwen. Nadat de vraag naar extra functionaliteit groter werd, bracht de fabriek deze rekenmachine op de markt, met een klunzig gemonteerd extra geheugenregister. Het was ook niet bepaald een commercieel succes.
Collectie: C. Vande Velde
s/n 63394, Göteborg, Zweden, ca. 1931
Odhner voorzag een mechanische oplossing voor het rekenen in anderstallige munt- en maatstelsels. Deze machine bedoeld voor predecimaal Engels geld (1£ was 20 shilling, 1 shilling 12 pence, en 1 pence 4 farthing) kan op een correcte manier met Engels geld rekenen en, door wat kunstgrepen, ook met de decimale equivalenten ervan. De gebruiksaanwijzing is echter voldoende om iedereen behalve de diehard fans instant hoofdpijn te bezorgen. Verrassenderwijs was ook dit geen groot commercieel succes.
Collectie: C. Vande Velde
In de jaren 40, 50 en 60 is de technologie van de penwielmachines matuur en uitgerijpt. Logischerwijze wordt dan ook de productie verplaatst naar (toenmalige) lageloonlanden. Er komen op dat moment verschillende Italiaanse en Spaanse merken op de markt (Iris, Famosa, Antares …) en na de verkoop aan Olympia, wordt zelfs de bouw van de laatste Brunsviga penwielmachine uitbesteed aan Spanje.
Jion is dan weer een merk/fabriek die door ambitieuze Duitsers wordt gestart in Guadalajara, Mexico. De Belgische verdeler probeerde het scepticisme de kop in te drukken met volgende laaiend enthousiaste prospectus:
